Wanneer u met enige regelmaat mijn verhaaltjes leest, dan weet u, dat mijn kleinkinderen de leukste van de wereld zijn. Natuurlijk weet ik wel, dat dat niet waar is. Alle kleinkinderen zijn leuk, ook die van U, maar de mijne .... ach laat ik hier eens een voorbeeld geven van de kleinkinderen van een goede vriend. Waar oma's in onderlinge competitie nog wel eens willen ophakken over vroeg zindelijk zijn, de eerste stapjes en de leuke kleertjes, willen opa's aan de kleinkinderen vooral laten merken dat ze sportief zijn en dan doen opa's wel eens dingen, die ze gelet op hun leeftijd beter achterwege hadden kunnen laten. Ik heb dat zelf ook ervaren, toen ik voetballend met Huub, door de kleine jongen werd uitgemaakt voor een dombo. Ik gaf een volkomen verkeerde loeier tegen de bal. Mijn vriend was met de kleinkinderen naar Zwitserland gegaan om daar kleinzoon van zes de eerste skiles te geven. Dat liep, of liever gezegd, dat gleed allemaal prima de berg af. Al gauw was opa maar nauwelijks in staat om kleinzoon bij te houden. Kleinzoon keek zo nu en dan al een achterom met op het gezicht de vraag: waar blijft die oude man, maar het was definitief over, toen opa bij het uitglijden van de laatste meters hard onderuitging. Kleinzoon zag het aan en sprak: opa, je wordt te oud voor de wintersport. Maar hij had geen bezwaar tegen een liefdevolle knuffel van de oude man.

We schrijven het jaar 1787.  Een memorabel jaar, waarin het in Zeeland op vele plaatsen mis ging. Spanningen tussen Prinsgezinden en Patriotten liepen in dat jaar volledig uit de hand. Het begon allemaal in Goes. Op 11 juli 1786 bracht Willem V een bezoek aan de Ganzestad. Met veel strijkages ontving het stadsbestuur hem, maar lang niet alle stadsbestuurders rekenden zich tot de factie van de Prins. Daarom liet men de actie van een aantal patriotten gewoon doorgaan. Dezen liepen door de stad met een zwarte kokarde op de hoed, ten teken dat ze bepaald niet oranjegezind waren. Het merendeel van de onderste laag van de samenleving was dat wel en zo kwam het tot schermutselingen tussen beide groepen. Het bleef gelukkig bij builen, schrammen en scheldpartijen, waarbij de 75-jarige timmerman Jan Cuduy de hoofdrol speelde. Hij werd door de justitie opgepakt en in de stadhuistoren gevangen gezet wegens het beledigen van patriotten. Aanvankelijk weigerde hij op zijn woorden terug te komen, maar enkele maanden gevangenisstraf deden hem vergiffenis vragen aan zijn rechters.

De vlam sloeg in de pan toen op zondag 28 januari 1787 het gerucht ging, dat de Patriottische Eed de stad was binnengesmokkeld. Dat was een papiertje met de tekst dat alle Oranjes moesten worden uitgemoord, elke vorm van godsdienst moest worden uitgeroeid en dat alle prinsgezinde regenten met hun familie moesten worden omgebracht. Dat loog er niet om en had men alleen maar het eerste deel van de eed uitgevoerd, dan was het met ons land heel anders gelopen.

Hoe het ook zij, de geruchtenstroom leidde er twee dagen later op de wekelijkse marktdag toe dat 58 huizen van mensen die men tot de patriotten rekende, werden geplunderd en voor een deel met de grond gelijk werden gemaakt. Ook het huis van Jan Cuduy moest er aan geloven. De prinsgezinden namen hem kennelijk zijn knieval voor de patriotten zeer kwalijk. En passant haalde men het huis van pastoor Van Papenhoven leeg, daarmee aangevend dat de katholieken zich nog niet alles konden permitteren in het overigens jegens andersdenkenden redelijk tolerante Goes.

Het gistte in dat jaar overal in Zeeland. In vrijwel alle steden vonden rellen en plunderingen plaats. Zo verloren in Middelburg zes mensen het leven en werden er vijf zwaargewond toen er in de periode van 29 juni tot 3 juli gevechten tussen oranjemensen en patriotten plaatsvonden. In Vlissingen was het in september van dat jaar raak. Vijfenveertig huizen werden er door het gepeupel deskundig verbouwd en in Zierikzee kwam het tot algehele plundering van 73 huizen en gedeeltelijke opruiming van 19 huizen. In het rustige smalstadje Kortgene was het al niet anders.

De gebeurtenissen leidden tot een overwinning voor de prinsgezinde factie. De patriotten hadden niets meer te vertellen. Velen ervan weken uit naar Frankrijk. Maar toen de Fransen in  1795 Walcheren en Zuid-Beveland bezetten, kwamen zij weer terug en namen het bestuurlijke pluche van de oranjegezinden over. Bijltjesdag viel op Zuid-Beveland nog wel mee, maar op Walcheren was dat anders en daar was meer aan de hand.

In 1773, veertien jaar voordien, had een intersynodale commissie een nieuwe psalmberijming het licht doen zien, die kort daarna op last van de Staten-Generaal in de erediensten was ingevoerd. Dat betekende dat de in gebruik zijnde psalmberijming van Petrus Datheen, die aanzienlijk schriftuurlijker was, werd vervangen door de berijming waarop de Verlichting haar invloed had doen gelden. De Calvinisten van de oude stempel, vooral zij die zich oefenden in de persoonlijke bevinding van ellende en genade, wilden de opgedrongen berijming niet zingen en dat leidde op veel plaatsen tijdens de kerkdiensten tot grote ongeregeldheden. Daarop kwam een streng ingrijpen van de overheid. De zwaarste straf moest Isbrand Leinse Burggraaf ondergaan, die voor eeuwig verbannen werd uit Westkapelle. Enkele boeren uit zijn omgeving, onder wie Cornelis de Korte spanden zich in voor zijn vrijlating. Na 15 maanden mocht Burggraaf terugkeren en die terugkomst werd een demonstratie tegen de machthebbers in Middelburg, die daarover zeer ongerust raakten en enkele eskadrons militairen naar Westkapelle zonden om de zaak in toom te houden. Dat leidde tot gevangenneming van de leiders van de demonstratie. Zij werden in Middelburg enkele maanden gevangen gehouden en slecht behandeld. Dat deed op Walcheren het respect voor deze vromen niet weinig stijgen en de achting nam nog toe toen de belangrijksten onder hen, Cornelis de Korte, Willem Wisse en Laurens Ingelse, zich bij de orangistische revolutie van 1787 als ware volksleiders optraden tegen de patriotten. Daarmee was de psalmberijming ook een politieke kwestie geworden.

Zij moesten in 1795 zwaar boeten. Ze belandden opnieuw in de gevangenis en De Korte werd in 1798 opgehangen en begraven op het galgenveld aldaar. Het nieuwe provinciale bestuur van Zeeland publiceerde een lijst van deelnemers aan de rellen in 1787, waaruit blijkt, dat  er een paar honderd personen stafrechterlijk moesten worden vervolg, zowel uit de hoogste kringen als uit het gepeupel. Onder de laatste enkele die slechts onder hun bijnaam bekend waren. De lijst maakt ook duidelijk, dat er vanuit de Zak van Zuid-Beveland, de huidige gemeente Borsele, slechts een schamel aantal personen hadden deelgenomen. Wij komen straks nog op de godsdienstige zaken terug. Eerst willen we ingaan op de bijnamen.

Tot ver na het midden van de vorige eeuw had vooral in de dorpen vrijwel iedereen een bijnaam. Wetenschappelijk onderzoek naar dit fenomeen heeft naar mijn weten nog niet plaatsgevonden. Het vond overigens niet alleen in de dorpen plaats, maar ook in de steden. Nog in mijn jeugd kon je in Middelburg maar beter niet achterna gezeten worden door de politieman met de bijnaam Tolletje Pik, wiens naam verwees naar een van zijn slechte eigenschappen, het afnemen van je tol. Tot ver in de twintigste eeuw kon je in Kruiningen terecht bij Jo Tiete voor een ijsje, welke naam vooral iets vertelde over haar uiterlijk. Andere namen hielden verband met de herkomst. Toen mijn vader in 1953 met zijn gezin als onderwijzer vertrok naar Middelburg, werd hij in Nieuwdorp opgevolgd door een collega uit Kamperland, die daarom Peeboer werd genoemd. Noord-Beveland heette Peeland vanwege de verbouw van suikerbieten aldaar. Als men de mensen van toen erop gewezen zou hebben dat vele van die namen in onze ogen pure discriminatie waren, dan zouden ze u vol onbegrip hebben aangekeken. Iedereen had een bijnaam, zelfs de dominee, die met behulp van een brommer zielzorg verrichte en deswege het Knetterend Evangelie werd genoemd. Nu ja, mijn vader had in Nieuwdorp geen bijnaam en werd slechts de meester genoemd. Dat had alles te maken met zijn Rotterdamse afkomst. Rotterdam, die grote stad, lag nog zo buiten het begripsveld van de gewonen Nieuwdorper dat een bijnaam niet bleef plakken. U moet zich realiseren, dat vlak na de Tweede Wereldoorlog er nog vele dorpelingen waren, die niet verder kwamen dan Goes en Middelburg en daar al vol verbazing rondliepen. Wat een grote steden waren dat!

Daar moest je ’s avonds al de deur op slot doen om ongewenste elementen buiten de deur te houden. In die kleine dorpjes in de Zak was dat helemaal niet nodig en als je eens ging buurten dan ging je gewoon door de achterdeur naar binnen. Natuurlijk zou dat in de loop der tijd ook in de dorpen sterk gaan veranderen.

Een enkel voorbeeld daarover mag niet ontbreken. In het begin van de jaren vijftig kreeg Nieuwdorp zijn eerste dorpshuis, dat door de burgemeester van de gemeente ’s Heer Arendskerke, waaronder Nieuwdorp viel, in het najaar van 1952 plechtig werd geopend. Het hele dorp zette vanzelfsprekend zijn beste beentje voor, met optredens van schoolklassen, de vrouwenverenigingen en de sportverenigingen. Na afloop van alle optredens bleef een selectie groep van genodigden achter om, laat ik het zomaar zeggen, de staartjes op te maken, waaronder de burgemeester en de commandant van de rijkspolitie. Beiden waren in de motor met zijspan vanuit ’s Heer Arendskerke naar Nieuwdorp gereisd. Toen ten laatste, rond tien uur ’s avonds, alle flessen leeg waren, was het moment van scheiden gekomen. Heel het dorp was inmiddels ter ruste gegaan, want de volgende dag was een zondag en dan ging vrijwel iedereen naar de Hervormde of Gereformeerde Kerk of die van de Gereformeerde Gemeente. De adjudant der rijkspolitie trapte op het pedaal van de motor met de bedoeling die te starten, doch schoot omdat hij het allemaal ook niet helder meer zag, met zijn voet van dat pedaal hetgeen hem een pijnlijk been bezorgde en hem enige woorden deed spreken die normaliter niet in zijn vocabulaire voorkwamen. De edelachtbare, helemaal niet nuchter meer, schoot in een onbedaarlijke lach, wat weer tot gesis van de omstanders leidde. Een volgende poging om de motor te starten, gelukte wel, waarop de beide hoogwaardigheidsbekleders hun pogingen om op de motor en in het bakje met succes bekroond zagen en zij het slingerend de Havenweg afreden richting ’s Heer Arendskerke. Wat ze niet beseften was, dat de uitlaat van de motor was afgeschroefd en dat zij op daverende wijze hun weg vervolgden. Aan het eind van de Havenweg moesten ze linksaf en ware dat gelukt dan was het geluid al spoedig in de polders verdampt, maar helaas, ze gingen rechtsaf en kwamen zo midden in het dorp terecht, waar steeds meer lichten in de huizen aangingen. Het verhaal eindigde ermee, dat de dominee van de Gereformeerde Kerk op de zondag een boetepreek hield over het nodeloos lawaai maken van de jeugd van tegenwoordig. Hij had het niet allemaal begrepen.

Met dit verhaal raken wij aan het fenomeen van oral history, geschiedenis in verhalen, die niet op degelijke archiefstukken berusten. Ik ken historici die er niets van willen weten omdat het geen wetenschappelijke basis heeft. Het geheugen van de mens beschouwen zij al een onbetrouwbare bron, vooral subjectief. Dat moge zo zijn, alles wat op papier geschreven is, is ook subjectief, zij het dat men kan stellen, dat het met het drogen van de inkt, onmiddellijk gestolde subjectiviteit is, die daardoor een legitieme basis verkrijgt. Laat ons stellen, dat oral history heel vaak een vrolijke kleur aan de geschiedenis geeft.  

Het stadhuis van Goes aan de Grote Markt heeft een eeuwenlange geschiedenis achter de rug. Voor 1405, het jaar waarin Goes voor het eerst als stad wordt aangeduid, kon men beter spreken van “dorpshuis.”

Om een wat meer volledig geschiedkundig beeld van de bouw te krijgen, is het noodzakelijk om in de veertiende eeuw te duiken. In een rekening van de goederen van Jan de Beaumont, onder meer heer van Goes, wordt gesproken over het ophogen van de vloer van de (vlees)hal. De verhuur van 29 stallen, of tafels, komt daarin ook ter sprake. Deze hal, waarin nu het Lunchcafé is gevestigd was vermoedelijk een houten hal.

In de oudst bewaarde dorpsrekening van Goes uit het jaar 1384 wordt melding gemaakt van het bouwen van een nieuwe vierschaar. Dat is de ruimte waarin schout en schepenen recht spraken.

Vijf jaar later worden er werkzaamheden uitgevoerd aan de toren. Er komen een nieuwe trap naar de gevangenis, een nieuw portaal, twee vensters en een open schouw. De rechtertoren van het stadhuis, vanaf de Grote Markt gezien, is in feite de oudste kern van het stadhuis. Een verdedigbare toren – ook wel donjon genoemd – was in de roerige eeuw hard nodig. Goes was in die tijd nauwelijks verdedigbaar. Het recht om zich te omvesten en ommuren dateert pas van 1417 toen Jacoba van Beieren het privilege daartoe verleende. Toen werden muren, poorten en grachten rond de stad gemaakt.

In 1463 was er sprake van aanzienlijk nieuwbouw, die plaatsvond naast de toren. Waarschijnlijk is toen het gedeelte waar nadien de vierschaar van Goes en waar de stadsraad vergaderde, grotendeels verbouwd en deels opnieuw opgetrokken. In de toren vonden toen ook enkele verbouwingen plaats. Tijdens de restauratie van 1970-1974 zijn op de moerbalken van de hal van deze toren schilderingen ontdekt die zonder twijfel uit 1463 stammen. Het zijn afbeeldingen van de Bourgondische vuurslag en de vuurspattende karbonkel. Beide staan bekend als emblemen van de vorsten van het Bourgondische huis. Boven de deur van deze toren plaatste men toen een houten, goudbeschilderd beeltje, voorstellende Maximiliaan van Oostenrijk. Dit beeldje wordt thans in het Historische Museum De Bevelanden bewaard.

Op een afbeelding van het Stadhuis van voor de restauratie, die in de jaren 1771-1775 plaatsvond, is dit beeldje met enige moeite te zien. Deze unieke afbeelding geeft nog meer bijzonderheden. Links van de toren ziet men onder het afdak de Hoofdwacht. Daarboven zetelde de vierschaar en het stadsbestuur. Links daarvan werd in 1484 de Weeskamer gevestigd. Deze behuizing was waarschijnlijk al als particuliere woning aanwezig en werd bij het stadhuis getrokken. Het is echter ook mogelijk dat er ten behoeve van de Weeskamer een geheel nieuw stuk werd aangebouwd. In een later stadium werd hiertegen nog een huis gebouwd, dat tijdens de restauratie van 1771 tot toren werd verbouwd als tegenhanger van de grote, zware rechtertoren.

De kronieken vermelden dat er in 1665 brand heeft gewoed in het stadhuis, waarbij een deel van de toren uitbrandde.

In 1771 nam men een aanvang met de restauratie van het stadhuis, dat zowel binnen als buiten in Rococostijl werd aangepast. De verbouwing en aanpassing nam, onder leiding van stadsbouwmeester Boudewijn Kramer vier jaar in beslag. In 1974 kwam er een eind aan ruim zes jaar restauratie. De achttiende-eeuwse verbouwing is toen daarbij in tact gebleven. Het gebouw kreeg toen zijn oude luister terug.

Er valt natuurlijk nog heel veel meer over het stadhuis te vertellen. In de toren twee gevangenissen, waar eeuwenlang mensen gevangen hebben gezeten. Een deel van hun belevenissen bleef in de archieven bewaard.. Dan was er nog het zwarte gat, waarschijnlijk ook voor misdadigers bestemd, maar we weten niet waar dat is geweest in het gebouw. Waar nu het Lunchcafe is, was in het begin van de 20e eeuw de archiefbewaarplaats. Lang daarvoor verkochten de slagers hun waar en keurden de keurmeesters het vlees. Als u in Goes bent, bekijk het stadhuis, dat helaas alleen nog maar voor huwelijken in gebruik is - echtscheidingen worden op het stadskantoor administratie afgehandeld - dan eens een keer met andere ogen.

In de Goesche Courant van 9 september 1922 verscheen een ingezonden brief van de hand van B.F.S. von Brucken Fock. Dat was niet de eerste de beste. Zijn familie was ondermeer gelieerd aan die van Saaymans Vader. In de negentiende eeuw behoorden zij tot de belangrijke families van de Ganzestad, met relaties tot in de Tweede Kamer der Staten-Generaal toe.

Begin jaren twintig van de vorige eeuw verkeerde de Grote of Maria Magdalenakerk in zeer slechte staat. In zijn ingezonden stuk ging Von Brucken Fock daar uitgebreid op in. Hout- en muurwerk verkeerden in veel slechtere staat, dan vooraf was vastgesteld. Balken en binten waren vermolmd en moesten vernieuwd worden. Het regenwater had door de gehavende leibedekking vrij spel in de kerk. Muren waren ingewaterd en moesten opnieuw opgemetseld. Ramen en glas waren in treurige staat. Vanuit het zuiden en het westen gezien leek de kerk wel op een ruïne. Greep men niet in, dan was het gebouw tot ondergang gedoemd. Er was in 1922 nog niet eens voldoende geld om het gebouw water- en winddicht te maken. Enkele foto’s in die tijd gemaakt, geven dat aan.

De ingezonden stukkenschrijver ging uitgebreid in op de geschiedenis van het gebouw, dat in de loop der eeuwen getroffen was door enkele rampen, zoals de beeldenstorm van 1578, die achteraf wel meeviel en de brand van 1618. Maar hij noemde ook de omwenteling naar de Bataafse Republiek in 1798. Niet alleen hadden diegenen, die ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ propageerden de in de kerk aanwezige grafstenen geschonden door de blazoenen van de wapenschilden af te hakken, maar bovendien was toen het gebrandschilderde raam in de Westgevel, dat was aangebracht na de brand van 1618 spoorloos verdwenen.

Nu was de kerk een tiental jaar daarvoor gerestaureerd, maar die had zich in hoofdzaak beperkt tot het herstel van het noordertransept. Anno 1922 zouden de kosten van in behoorlijk staat brengen, zeker nog geen algeheel herstel, minimaal hfl. 150.000,- bedragen, verdeeld over tien jaar. Het Rijk zou twee/derde voor zijn rekening nemen. Het overblijvende moest komen uit de fondsen van de kerkvoogdij, de gemeente en het provinciebestuur. Von Brucken Fock riep daarom de Goesenaars op om geld te doneren voor een algeheel herstel van de kerk.

Gedane zaken namen echter geen keer. Maar de kerk verdiende het om afdoende hersteld te worden op opnieuw voor eeuwen de tand des tijds te weerstaan. Met de wens dat ieder daatoe het zijne bijdrage! besloot Von Brucken Fock zijn ingezonden brief.

Hij zag een kleinigheid over het hoofd. In de gevel van de nieuwe R.K. kerk stond de spreuk: Hic est domus dei et porta coeli, wat betekent: dit is het huis van God en de poort naar de hemel. Daar konden de Hervormden het mee doen! De verwijzing naar Hulst was op zich correct, maar juist daar maakte de Hervormde Gemeente plannen om een eigen kerkgebouw te bouwen. De samenwoning met de katholieken in de basiliek aldaar leverde teveel problemen op.

In de 18^e eeuw stond het toenmalige Noord-Beveland al bekend als een vruchtbaar landbouwgebied. De grond was meestal in eigendom van adellijke heren, die elders verbleven en die veelal verpachtten aan de boerenbevolking. In de Oud-Noord-Bevelandpolder bijvoorbeeld was de familie Van Buren een grote eigenaar. Vandaag de dag ook nog een bekende naam. Bij een van de laatste elfstedentochten deed ene graaf van Buren mee.

Ik verkeer in de nadagen van mijn volleyballoopbaan. Het springen wil niet meer zo goed. De klap van de smash is meer een speels tikje. Het serveren lukt nog wel, maar naar veel ballen gaan tot op de grond, dat lukt niet meer. Het heeft te maken met de leeftijd. En ik mag niet mopperen. Mijn vader, 36 jaar oud, speelde in wat toen heette: Swift Drees. Een team van louter dertigers, dat de korfbal nog best wist te vinden. Onze dominee van toen was zeker in mijn ogen al een oude man. Maar toch was hij, zoals de Vlamingen zouden zeggen: een gekend man. Met zijn vrouw ging hij altijd op kraamvisite en dat was toen, eind jaren veertig, een drukke bezigheid. Voorbehoedmiddelen bestonden toen alleen in de vorm van kapotjes, zoals condooms werden genoemd en onder de toonbank werden verhandelend. En juist streng gelovigen hielden zich met een dergelijke aankoop niet bezig. Vandaar dat ik uit een groot gezin stam. Onze dominee zat altijd wat ongemakkelijk op kraambezoeken. De belevenissen met de baarmoeder van de kraamvrouwen zorgden bij hem voor een wat onrustig heen en weer geschuifel op de stoel. Hij wilde nog wel eens een poging ondernemen om het gesprek een andere wending te geven. Zo keek hij tijdens zo'n bezoek naar beneden en maakte hij eens richting kraamvrouw de opmerking: wat heb je een haar op je poten. Toen voor hem het ogenblik aanbrak om het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen - hij betoonde daarbij een welhaast hemelijke rust - sprak hij tegen de dienstdoende ouderling die op bezoek kwam - de woorden: ja, jong, het brieschend paard gaat eindelijk sneven. En dat is al zo lang geleden dat "briesend paard' niet op zijn plaats is.